รูปาวจรารูปาวจรวิปากวณฺณนา

มหคฺคตวิปากานํ ตํตํกุสลาคมนวเสเนว ฌานงฺคหานิ, น ปน ภาวนาวิเสเสนาติ เตสํ ปหานงฺคานิ อนุทฺธฏานิฯ อุปปตฺติยนฺติ อุปปตฺติภเวฯ

อรูปาวจรวิปากจิตฺตานิ วุจฺจนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ

[44] กุสลานุคตํ กตฺวาติ กุสลานุรูปํ กุสลสทิสํ กตฺวาฯ ยถา กามาวจรวิปากํ กุสลโต วิสทิสมฺปิ กตฺวา วิภตฺตํ, เอวมกตฺวา กุสลสทิสเมว กตฺวาติ อตฺถํ วทนฺติฯ อฏฺฐกถายํ ปน กุสลานนฺตรํ กตฺวา มหคฺคตวิปากานํ ภาชิตปาฬิํ สนฺธาย ‘‘กุสลานุคตํ กตฺวา ภาชิต’’นฺติ วุตฺตํฯ ปาฬิยญฺหิ –

‘‘กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมิํ สมเย กามาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ จกฺขุวิญฺญาณํ อุปฺปนฺนํ โหตี’’ติอาทินา (ธ. ส. 431) –

กามาวจรวิปากํ วิภชิตฺวา มหคฺคตวิปากํ วิภชนฺเตน –

‘‘กตเม ธมฺมา อพฺยากตา? ยสฺมิํ สมเย รูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวติ, วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป.… ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ปถวีกสิณํ, ตสฺมิํ สมเย ผสฺโส โหติ…เป.… อวิกฺเขโป โหติ, อิเม ธมฺมา กุสลา, ตสฺเสว รูปาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา วิปากํ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป.… ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ปถวีกสิณํ…เป.… อิเม ธมฺมา อพฺยากตา’’ติ (ธ. ส. 498)ฯ